مجموعه تصویری تفسیر سوره حمد از امام خمینی (ره)

مجموعه تصویری تفسیر سوره حمد توسط حضرت امام خمینی (ره)

تفسير سوره حمد از منظر امام خميني

تفسير قرآن ، يكى از علومى است كه همراه با علم قرائات ، تجويد و تاريخ قرآن سابقه آن تا عصر پيغمبر (ص ) كشيده مى شود.از ديرباز تاكنون كوششهاى گسترده و طاقت فرسايى پيرامون ((تفسير)) انجام پذيرفته و مى پذيرد و هر يك از عالمان و انديشمندان به فراخور توان خويش در اين راه كوشيده و تفاسير متعددى را به رشته تحرير درآورده اند

در تفاسير مختلف ، مباحث ادبى ، اختلاف قرائت ، شاءن ، نزول آيات ، بيان آيات ، شرح آيات الاحكام ، بحثهاى اخلاقى ، كلامى ، عرفانى ، حكمى ، اجتماعى و سياسى ديده مى شود. هر يك از مفسرين در اثر خود يك يا چند باب از مباحث فوق را آورده اند. آنها به تناسب دركى كه از پرده از روى اسرار اين كتاب الهى بردارند، چون در حقيقت تفسير به معناى برداشتن پرده از آيات الهى است . حضرت امام (س ) مى فرمايند …

((به طور كلى معنى تفسير كتاب آن است كه شرح مقاصد آن كتاب را بنمايد؛ و نظر مهم به آن ، بيان منظور صاحب كتاب باشد. اين كتاب شريف ، كه به شهادت خداى تعالى كتاب هدايت و تعليم است و نور طريق سلوك انسانيت است ، بايد مفسر در هر قصه از قصص آن ، بلكه هر آيه از آيات آن جهت اهتداء به عالم غيب و حيث راه نمايى به طريق سعادت و سلوك طريق معرفت و انسانيت را به متعلم بفهماند. مفسر وقتى مقصد از نزول را بما فهماند مفسر است ، نه سبب نزول به آن طور كه در تفاسير وارد است)).

امام (س ) با اين بينش و انديشه كوشيده اند تا مقاصد قرآن را در آثار و سخنان خود بيان كنند و راهى براى تربيت نفوس فراهم آورند. به همين دليل ايشان به تناسب از روشهاى مختلف تفسير سود جسته و در برخى از آن روشها، گوى سبقت از ديگران ربوده اند. حضرت امام (س ) تلاش كرده اند تا با رفع حجاب از اسرار قرآن مقاصد آن را براى جويندگان حقيقت روشن نمايند.

روح قرآن و الهام از اين صحيفه نورانى و مائده آسمانى در سراسر تاءليفات و سخنان و اعمال ايشان بارز و آشكار است

تفسير: بسم الله الرحمن الرحيم

حقيقت ((بسم الله الرحمن الرحيم )) داراى مراتبى از وجود و مراحلى از نزول و صعود است ؛ و به حسب عوالم و نشآت حقايق متكثرى داشته و در دل سالكان ، به مناسبت مقامات و حالات آنان ، تجلياتى دارد و تسميه اى كه در آغاز هر سوره اى از سوره هاى قرآن ، به حسب حقيقت غير از تسميه مذكور در سوره ديگر است ؛ بعضى از اين تسميه ها بزرگند و بعضى بزرگتر، برخى محيطند و برخى ديگر محاط، و حقيقت معناى تسميه در هر سوره ، از تدبر در معناى سوره اى كه در آغاز آن آمده است دانسته مى شود.

بنابراين آنچه براى گشايش اصل وجود و مراتب آن آمده ، غير از آن كه براى گشايش مرتبه اى از مراتب وجود آمده است و اين حقيقت را راسخان در علم از اهل بيت وحى و نبوت دانند و بس .

و از اين رو از اميرمؤ منان و سيد موحدان ، صلوات الله و سلامه عليه ، روايت شده است : ((هر آن چه در قرآن است در سوره فاتحه هست ؛ و هرچه در آن است در ((با)) و آنچه در ((با)) است در نقطه هست و من نقطه زير ((با)) هستم )).

و اين خصوصيت در ديگر تسميه ها نيست ، چه فاتحة الكتاب به طريق تفصيل مشتمل بر تمام سلسله وجود و قوس نزول و صعود است ، از فاتحه ها تا خاتمه هاى آن ، و از ((الحمدلله )) تا ((يوم الدين )) و همه حالات بنده و مقامات او در قول خداوند ((اياك نعبد)) تا اخر سوره مباركه درج شده است و تمام دايره اى كه به طور تفصيل در فاتحه آمده است ، در ((الرحمن الرحيم )) به طور جمع و در ((اسم )) به طريق جمع الجمع ، و در ((با)) كه الف ذات در آن پنهان است به طريق احديت جمع الجمع ، و در نقطه زير ((با)) كه در آن جارى است به طريق احديت سر جمع الجمع آمده است و اين احاطه و اطلاق جز در فاتحه كتاب الهى نيست ، كه به آن وجود آغاز شد و عابد با معبود مربوط گشت .

و حقيقت اين تسميه چه جمعى و چه تفصيلى عبارت است از فيض مقدس اطلاقى و حق مخلوق به توسط آن و اين عظميترين و بزرگترين اسماى الهى است ؛ و خليفه اى است كه سلسله وجود از غيب و شهود، در قوس نزول و صعود را مربى است و ديگر تسميات از تعينات اين اسم شريف و از مراتب آنند: و هر تسميه اى كه براى آغاز هر كار از قبيل خوردن و نوشيدن و مقاربت و غير آن ذكر مى شود، تعينى از تيعنات اين اسم مطلق است ، هر كدام بر حسب حد و مقام خود، و آن اسم كه در چنين تسميات مى آيد اين اسم اعظم الهى نيست : كه اين به سبب مقام اطلاق و سريان خود برتر از آن است كه بدين كارهاى دون تعلق گيرد.

پس اسم ، از باب مثال ، در مقام خوردن و نوشيدن عبارت است از تعين اسم اعظم كه از تعين خورنده و نوشنده يا از اراده خوردن و نوشيدن و يا ميل به خوردن و نوشيدن مى ايد و اين امور تماما از تعينات اسم اعظمند؛ و متعينات گرچه خود با مطلق متحدند اما مطلقى كه با قيد همراه شده است ديگر به حالت اطلاق و سريان سابق نيست .

يكى از مشايخ سير و سلوك در كتاب خود اسرارالصلاة عبارتى بدين شرح ذكر كرده است : ((بد نيست به مساءله اى اشاره كنيم كه محل نزاع علم واقع شده ؛ و آن در صورتى است كه شخصى بسمله را بدون تعيين سوره خاصى بخواند و يا آن را به قصد سوره اى غير از آن چه بر زبان آورد، اشكال از آن جا ناشى مى شود كه بسمله هر سوره جزيى از آن سوره و غير از بسمله سوره ديگر است ؛ چون ثابت شده است كه بسمله يك بار در آغاز هر سوره قرآن غير از سوره برائت نازل شده است .

پس قرآنى بودن اين الفاظ از آن روست كه مى خواهيم آنچه را جبرئيل بر پيامبر(ص ) خوانده است تكرار كنيم ، وگرنه اين الفاظ حقيقت ديگرى جز آن چه گفته شد ندارند.

بنابراين قرآنى بودن آيات مستلزم است كه از آنها آنچه جبرئيل خوانده است اراده شود؛ و آنچه جبرئيل در سوره فاتحه خوانده ، در حقيقت همان بسمله فاتحه است نه چيز ديگر. و همين طور بسلمه هر سوره در صورتى آيه اى از آن سوره خواهد بود كه به قصد همان سوره خوانده شود. پس اگر قصد تعيين سوره نباشد، نه آيه اى از سوره برائت شده است ، و نه حتى آيه اى از قرآن .

((و پاسخ اين ايرادات آن است كه مجموع قرآن حقايقى در عوالم مختلف داشته و از تاءثيرات خاصى برخوردار است ؛ و حقيقت آن تنها خوانده شدن توسط جبرئيل نيست ، بلكه قرائت جبرئيل ربطى به ماهيت قرآن ندارد بسمله هم آيه اى واحد است كه در آغاز همه سور نازل شده ؛ پس حقيقت آن با نازل شدنش با هر سوره تغيير نخواهد كرد و بسمله سوره حمد چيزى جز همان بسمله سوره ، به تنهايى مستلزم آن نيست كه در هر سوره بسمله خاص همان سوره اراده شود، وگرنه لازم خواهد آمد كه سوره فاتحه يكى از دو سوره اى را كه بار اول يا بار دوم نازل شد اراده كنيم ؛ چه در دو مرتبه اى كه اين سوره نازل شد بسمله آن نيز نازل آمد پس ضررى ندارد كه از بسمله سوره اى خاص اراده نكينم و بلكه قصد خواندن يك سوره بخصوص و قرائت بسلمه به همين قصد و بعد خواندن سوره اى ديگر هم بى اشكال است و اين چندگانگى ، چيز جز چندگانگى ارادت نيست كه از عينيت ماهيات خارج است ))

و چنين كلامى از ايشان ، قدس الله نفس الزكية ، غريب است ؛ چه قائل مورد نظر تكرار نزول مايه اختلاف حقيقت بسمله مى داند. البته قول او كه قصد او كه قصد قرائت آنچه را جبرئيل بر پيامبر(ص ) خوانده لازم شمرده است ، درست نيست ؛ اما تو حقيقت امر را با توجه به آنچه گذشت ، به قدر استمعار درخواهى يافت كه حقيقت بسلمه در آغاز سوره هاى قرآن مختلف است بلكه تسميه

اشخاص هم اختلاف مى يابد؛ و حتى در مورد شخص واحد، با اختلاف حالات و واردات و مقامات مختلف مى شود، و به اعتبار متعلقات هم اختلاف پيدا مى كند و الحمدلله اءولا آخرا و ظاهرا و باطنا.

شرح دعاى سحر ص 87 – 91

بايد دانست كه بسم الله در هر سوره به حسب مسلك اهل معرفت متعلق است به خود آن سوره ، نه به ((استعين )) يا امثال آن . زيرا كه ((اسم الله )) تمام مشيت است به حسب مقام ظهورى ؛ و مقام فيض اقدس است به حسب تجلى احدى ؛ و مقام جمع احدى اسماست به حسب مقام واحديت ؛ وجيمع عالم است به اعتبار احديت جمع ، كه كون جامع است و مراتب وجود است در سلسله طوليه صعوديه و نزوليه ، و هر يك از هويات عينيه است در سلسله عرضيه و به حسب هر اعتبارى در اسم معناى ((الله )) فرق مى كند، زيرا كه آن مسماى آن اسماست ؛ در لفظ و مظهر آن در معناست ، معناى اسم ((بسم الله )) مختلف شود، بلكه به حسب هر فعلى از افعال كه مبدوبه ((بسم الله )) است معانى آن مختلف شود، و آن متعلق به همان فعل است و عارف به مظاهر و ظهورات اسماى الهيه شهود كند كه جميع افعال و اعمال و اعيان و اعراض به اسم شريف اعظم و قمام مشيت مطلقه ظاهر و متحقق است ؛ پس در مقام ايتان آن عمل و ايجاد آن متذكر اين معنا شود در قلب ، و سريان دهد آن را تا مرتبه طبيعت و ملك خود و گويد: بسم الله . يعنى به مقام مشيت مطلقه صاحب مقام رحمانيت ، كه بسط وجود است ، و مقام رحيميت است كه بسط مقام كمال وجود است ، يا صاحب مقام رحمانيت ، كه مقام تجلى به ظهور و بسط وجود است ، و مقام رحيميت ، كه مقام تجلى به باطنيت و قبض وجود است آكل و اءشرب و اكتب و افعل كذا و كذا .

پس ، سالك الى الله و عارف بالله در نظرى جميع افعال و موجودات را ظهور مشيت مطلقه و فانى در آن بيند؛ و در اين نظر سلطان وحدت غلبه كند و ((بسم الله )) را در جميع سوره قرآنيه و در جميع افعال و اعمال به يك معنا داند، و در نظرى كه متوجه عالم فرق و فرق الفرق شود، براى هر بسم الله در اول هر سوره و در بدو شروع هر عملى معنايى ببيند و مشاهده كند غير ديگرى.